Yazan : Şadi Evren ŞEKER
Mantığın bir türü olan şekli mantığında şekiller (modal) bir kaziyenin (önerme) doğruluğunu göstermek için kullanılır. Genel olarak şekil mantığında gösterilen 3 tip şekil bulunur:
- olabilirlik (possibility)
- ihtimal (probability)
- gereklilik (necessity)
Doğal dil açısından ve dilbilim gözüyle şekli mantığıa bakarsak, aslında yukarıdaki bu liste ve şekil mantığının dayanağı İngilizcede açıkça kullanılan ve kelime zamana ve bakışlarını etkileyen modallara bağlıdır. Yani ingilizcede “eventually, formerly, can, could, might, may, must, ought, need” gibi modalların her birisi bu yukarıda sayılan üç tipten birisine girmektedir.
Türkçe için tam bir karşılığı olmayan bu şekillerin karşılıkları kipler ve fiil zamanları ile karşılanmaktadır.
Mantık bilimi açısından konu incelendiğinde aslında dört tip işlemin (operator) üzerinde tanımlı olduğu bir mantıktan bahsedilmektedir. Bu işlem tipleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir:
- Alethic (gerekirlik)
- Deontic (Ahlaksal)
- Axiological (belistsel)
- Epistemic (Bilgisel)
Yukarıda sıralanan bu şekli mantık tipleri aşağıda açıklanmıştır.
Alethic (Gerekirlik) şekli
Bu şekli mantık türünde bir kaziyenin (önerme) yargılanması gerekirlik açısından yapılır.
Örneğin “Çember kare olamaz” cümlesindeki olamamazlık ile “Ali mühendis olamaz” cümlesindeki olamamazlık arasında fark vardır. Birincisi doğası itibariyle imkansız iken (olmaması gerekir iken) ikincisinin olmamasının gerekirliliğinden sadece bir yorum veya kanaat olarak bahsedilebilir. Dolayısıyla ilk kaziye için alethic (gerekirlik şeklinden doğru) denilirken ikinci kaziye için non-alethic (gerekirlik şeklinden yanlış) denilebilir.
Klasik olarak gerekirlik şeklini üç başlıkta toplayabiliriz:
- olabilirlik (possible) : Kaziyenin yanlış olaması gerekmiyorsa
- gerekirlik (necessary) : Kaziyenin yanlış olma ihtimali yoksa
- şartlı (contingent) : Kaziyenin yanlış olması gerekmiyorsa ve aynı anda kaziyenin doğru olması da gerekmiyorsa
Yukarıdaki bu üç grup için kaziyelerde gerekirlik aranabilir. Buradaki üçüncü madde biraz karışık gelebilir. Bu maddeye göre bir kaziyenin (önerme) aynı anda hem doğru hem de yanlış olmaması durumu basitçe “doğruluğu mümkün ama gerekli değil” şeklinde açıklanabilir.
Gerekirlik şeklini ayrıca gerekirlik dünyası açısından da incelemek mümkündür. Yani bir kaziye şayet fiziksel kurallar dahilinde gerekirse bu gerekirliğe fiziksel gerekirlik (Physical alethic) ismi verilebilir. Benzer şekilde, fiziküstü (metafiziksel, tinsel) gerekirlikten de söz edilebilir. Örneğin “Aya yürüyerek gidip geldim” cümlesindeki gerekirlik fiziksel bir gerekirli şeklidir. Benzer şekilde “Allah ikidir” cümlesi İslami açıdan non-alethic (gerekirlik şeklinden yanlış) bir önermedir.
Epistemic (Bilgisel) şekli
Bu şekil bilgiye dayalı olarak kaziyelerin (önerme) doğruluğunu sınar. Daha basit bir ifadeyle kişinin konu hakkında emin olması veya önermesini kesin olarak bildiği temellere dayandırması sorgulanır.
Örneğin “Ali borsanın yükseleceğine inanıyor” cümlesi ile ” Alinin bütün bilgisine dayanarak borsa yükselebilir” cümlesi arasında fark vardır. İlk cümlede bir kanaat bir düşünce dillendirilirken ikinci cümlede kişinin bilgisine dayanarak kesin bir yargı ifade edilmektedir. Yani ilk cümle örneğinde kişinin tam anlamıyla inanması beklenmez veya kişinin elinde aksini de gösteren durumlar bulunabilir. Ancak ikincisi kişinin bilgisine dayanarak kesinlik arz eder.
Örneğin “borsanın yükseleceğine inanıyorum” cümlesindeki bilgi şekli ile “Davud’un peygamber olduğuna inanıyorum” cümlesindeki bilgi şekli arasında fark vardır. Birinci bilgi tipinde fiziksel bilgilere dayanarak ulaşılmış bir önerme bulunurken ikinci tip cümlelerde tinsel (metafiziksel) bir inanış (kanaat, yargı, kaziye) bulunmaktadır.
Her iki cümle yapısında da ortaya konan yargı geçmiş bilgi ve tecrübeler üzerine inşa edilen bilgisel bir yargıdır. Dolayısıyla yargı kişiden kişiye değişmekle birlikte bütün insanlar aynı yargıda bulunsa bile doğru olduğu sonucuna varılmaz.
Bu ifadeleri şekli mantıkta (modal logic) göstermek için iki öenmli işlem (operator) kullanılır.
L harfi ile gösterilen işlemde ” X …’e inanıyor” şeklinde önermeler ifade edilir.
M harfi ile gösterilen işlemlerde ise “X’in bütün bilgisine dayanarak Y doğru olabilir” şeklinde önermeler ifade edilir.
Bazı kaynaklarda L işlemi için 
sembolü ve M işlemi için de 
sembolü kullanılmaktadır. Bu işlemler kullanılarak kaziye denklemleri çözülebilir. Yani örneğimize geri döenecek olursak Ali borsanın yükseleceğine inanıyorsa ( Lp ) şeklinde gösterilebilir. Benzer şekilde “Alinin bütün bilgisine dayanarak borsa yükselecektir” cümlesini de ( Mp ) olarak gösterebiliriz.
Bu iki cümle arasında kişini bilgisine dayanarak ortaya konan şekil farkı bulunmaktadır.