Allen Fasıla Mantığı (Allen’s Interval Logic)

Yazan : Şadi Evren ŞEKER
1983 yılında James F. Allen tarafından ortaya atılan ve zaman modellemek için kullanılan mantıktır. Bu mantık bilgisayar bilimlerinde zaman çıkarımına dayalı doğal dil çalışmalarında önemli bir modelleme şeklidir.
Mantık basitçe olayları ve olaylar arasındaki ilişkileri modellemek üzerine kuruludur. Bu ilişki şekillerini göstermek amacıyla bir tablo hazırlanmıştır.
Aşağıda bu tablo görülebilir:

Yukarıdaki tabloda, Allen fasıla mantığının 7 farklı durumu gösterilmiştir. Bu tablo kullanılarak herhangi bir olaylar arası bağlantı modellenebilir.

Örneğin “Ali eve geldiğinde Ayşe uyuyordu” cümlesinde bulunan iki eylem (fiil, verb) (gelmek ve uyumak) birbirlerine göre 7. tip ilişkidir. Yani bir eylemin oluşu ve diğer eylemin oluşu aynı esnada olmuş ancak uyuma eylemi gelme eyleminden önce başlamış ve sonra bitmiştir.

Allen Zamansal Varlıkbilim (Allen’s Temporal Ontology)

Yukarıda açıklanan fasıla mantığının yanında Allen tarafından bir varlıkbilimsel yaklaşım da ortaya konmuştur. Bu yaklaşımda üç tip varlıkbilimsel öğeden söz etmek mümkündür:

Özellikler (Properties)

Eylemler (Events)

İşlemler (Processes)

Özellikler basitçe bir fasılanın bütün fasılalar üzerinde kılınması durumudur. Yani bir özellik veya eylemin bütün zamanlara mâl edilmesidir.

Örneğin “Ali zekidir” cümlesinde bir özellikten bahsedilmekte ve bu özelliğin zamanı bulunmamaktadır. Yani bütün zamanlar için geçerli bir önermedir.

Benzer şekilde “Ali iki gündür hasta” cümlesi de bir özellik olarak sınıflandırılabilir. Evet iki günlük süre bütün zamanları kapsamamaktadır ama mevcut pragma üzerine tanımlı olan bütün zamanlar iki günlük zaman dilimidir. Yani aynı cümle “Ali bir haftalık tatilden sonra iki gündür hasta” şeklinde değişecek olsaydı bu durumda hastalık özellik olmaktan çıkacak bir eyleme dönüşecekti.

Eylemler (olaylar , fiiller, events) sadece bir fasıla üzerinde tanımlı olan ve bütün fasılaları kapsamayan fiillerdir. Örneğin “Ali öğleden sonra okula gitti” eyleminde olayın geçtiği süre öğleden sonra ve zaman kavramı sadece bununla sınırlıdır.

İşlemler (processes) ise bir alt fasılanın genele hakim olmasını ifade eden eylemdir. Örneğin “Ali bugün okula gidiyor” cümlesinde okula gitme eylemi, zamanın bütününe yayılmıştır.

Yukarıdaki bu üç sınıfı daha net ayırmak için şöyle bir sınıflandırma yapılabilir:

şayet bir fasılanın (interval) bütün alt fasılaları kapsanıyorsa özellik (properties)

şayet bir faslı için bir fiil ifade ediliyor ama alt fasılalar için (subinterval) bir eylem ifade etmiyorsa eylem (event)

şayet bir fasılanın bazı alt fasılaları için eylem ifade ediyorsa işlem (process) olarak sınıflandırılabilir.