Yazan : Şadi Evren ŞEKER
Bilgisayar bilimlerinin bir çalışma konusu olan doğal dil işlemede çeşitli amaçlarla kullanılan zaman belirleme işlemleri açısından önemli bir kavramdır. Basitçe bir birleşik cümledeki ana cümlenin ve alt cümlenin zamanlarının arasındaki uyumu açıklamak için kullanılır.
Örneğin
Ali eve geldiğinde Ayşe uyuyordu
Ali eve geldiğinde Ayşe uyumuştu
Ali eve geldiğinde Ayşe uyuyacaktı
Ali eve geldiğinde Ayşe uyudu
Ali eve geldiğinde Ayşe uyumuş
Ali eve geldiğinde Ayşe uyuyor
Yukarıdaki cümle örneklerinde Ali’nin eylemi olan eve gelmek ile, Ayşenin eylemi olan uyumak arasındaki bağlantı anlamsal olarka farklıdır. Bu cümlelerin anlamlarındaki farklılık ana cümle olan ve Ayşe’nin uyumasını ifade eden fiilin zamanından kaynaklanmaktadır. Yukarıda sadece bazı örnekleri verilen alternatiflerin bazıları anlamsız, bazıları ise eş anlamlı oladuğu için Türkçede kullanılmaz. Örneğin yukarıdaki örneklerden ilk üçünde uyuma eyleminin zamanı birleşik zamandır, son üçünde ise basit zamanlıdır.
Ayrıca yukarıdaki örneklerde alt cümlenin fiilinin zamanındaki değişikliklerde anlamı değiştirir:
Ali eve gelirken Ayşe uyuyordu
Ali eve gelecekken Ayşe uyuyordu
Ali eve geliyorken Ayşe uyuyordu
Şeklinde alt cümlede farklı zamanların kullanılması da olayın anlamını ve dolayısıyla zaman kavramını değiştirebilir.
Bu durumun anlaşılması için iki farklı grup altında inceleme yapmak gerekir:
- Basit zamanlı sıralamalar (Natural sequence)
- Birleşik zamanlı sıralmalar ( Attracted sequence)
Zaman sırası literatürde aşağıdaki şekillerde de geçmektedir:
sequence of tenses, consecutio temporum, agreement of tenses, succession of tenses, tense harmony, backshifting
Basit zamanlı sıralamalar (Natural Sequence)
Bu zaman sıralamasında (sequence) ana cümlenin (superordinate) zamanı ile alt cümlenin (subordinate) zamanı arasında doğrudan bir bağlantı yoktur. Cümlelerin zamanları bağımsızca ve doğal olarak belirlenir.
Örneğin “Ali okula geldiğinde ayşe uyuyordu”
Yukarıdaki “gelmek” ve “uyumak” eylemleri arasında doğrudan bir zaman bağı yoktur. Örneğin “Ayşe uyuyacaktı” şeklinde bir cümle ile de bitebilirdi.
Birleşik zamanlı sıralamalar (Attracted sequence)
Bu cümle yapısında iki cümle arasında bir etkileşim söz konusudur. Örneğin “Okula hiç gelmemiş olmayı isterdim” cümlesindeki “okula gelmek” ve “istemek” eylemleri arasında zaman bağlantısı söz konusudur. “istemek” eylemi geçmiş zamanlı olduğu için “gelmek” eylemi de geçmiş zamanlı olmak zorundadır.
Örneğin bu cümle “Okula hiç gelmedi olmayı isterdim” yada “Okula hiç gelmez olmayı isterdim” şeklinde kurulduğudan cümlecikler arasındaki bağlantı bozulmaktadır.