Yazan : Şadi Evren ŞEKER
Bilgisayar bilimlerinin güncel araştırma konularından olan doğal dil işleme (natural language processing) ve dil bilim (linguistics) konusundan önemli olan bilbilgisel bakış (grammatical aspect), kabaca bir fiilin zamanının başka bir fiil ile aynı bakışa sahip olmasıdır.
Yani örneğin “geldim” fiilinin zamanı ile “geliyordum” fiilinin zamanları geçmiş zamandır ancak bakışları aynı değildir. İkinci fiil Türkçe açısından birleşik zamanlı bir fiildir ve bu fiil şimdiki zamanın hikaye kipindedir. Buna karşılık geldim fiili hikaye geçmiş zamandadır.
Türkçede kip ve zaman ayrımı ingilizceden farklıdır. Aslında geliyordum fiilinin eylemi geçmişte gerçekleşmiş ancak devamı (duration) devam etmiştir. Geldim fiilinin eyelim de geçmişte gerçekleşmiş ama devamı söz konusu olmamış eylem bitmiştir. Bu durumda aslında iki fiilin zamanı anlamsal olarak aynıdır. Ancak dilbilgisi açısından farklı isimlendirilirler. (Şimdiki ve geçmiş zaman olarak) bu isimlendirmeden kaynaklanan sorun doğal dil işleme çalışmalarında problem olmaktadır.
İngilizce için durum biraz daha basit mantıkla düşünülebilir.
Örneğin “I swam” (yüzdüm) ile “I was swimming” (yüzüyordum) cümlelerinin zamanları geçmiş zamandır ve gerçekten de ikisi de geçmişte olmuştur. Ancak ingiliz dilbilgisine göre sınıflandırma sonucunda ilk cümle (perfective) ikinci cümle ise (imperfective) olarak isimlendirilir. Yani zamanı aynı ancak bakışı (aspect) farklı fiillerdir.
Burada dikkat edilecek bir husus dilbilimsel bakış (grammatical aspect) ile kelime bilimsel bakış (lexical aspect) arasındaki farktır.
Kelime bilimsel bakışta anlam fiilin içinde bulunduğu cümle, daha önceki cümleler ve diğer etken faktörler (zarf, özne vs.) ile belirlenirken dilbilgisel bakışta zaman doğrudan fiilin dilbilgisel analizi ile belirlenir. Yani fiilin kökünün eklerinin veya doğrudan etkileyen zarfların etkisinden söz edilebilir.
Bakışlara (aspects) örnek olabilecek çeşitli dillerden toparlanmış aşağıdaki liste olayların (events) zamanı hakkında bilgi verebilir.
Tamam bakışı (Perfective) : Ali okula gitti (Ali has gone to the school). Türkçede dilbilgisel olarak tam karşılanmayan bu bakışa göre eylem tamamlanmış ve fail hala etkisi altındadır. Yani Ali hala okuldadır.
İlerleme bakışı (Progressive, continous) : Ali yemek yiyor. (Ali is eating) Bu bakış Türkçedeki basit şimdiki zamanlı fiil ile karşılanır. Buradaki anlam eylemin ilerlemekte olduğudur (duration)
Alışkanlık bakışı (Habitual) : Okuldan eve, evden okula gidiyorum. Bu cümledeki eylemden her gün aynı işin yapıldığı yani tekrarlı (recurring) bir eylem olduğunu çıkarabiliriz. Türkçede dilbilgisel olarak böyle bir bakış elde edilemez. Nitekim örnekte de kelime bilimsel bakış kullanılmıştır (lexical aspect). İngilizce için “I walk home from work” (evden işe yürüyorum) cümlesinde de her gün işe yürüyerek gidildiği ve bunun bir habitat (yaşam biçimi , alışkanlık) olduğu ifade edilmiştir.
Natamam bakış (Imperfective Aspect): Bir eylemin bitmediğini ifade eder. Yani eylemin tamam bakışında (perfective) olduğunun tersine bitmediğini gösterir. Bu durumda ya devam bakışı (progressive, continous) veya alışkanlık bakışı (habitual) olan bütün bakışlar bu grupta kabul edilebilir. Yani daha önce verdiğimiz “Ali yemek yiyor” veya “Okuldan eve, evden okula gidiyorum” cümleleri bu nevi eylemin devamını söz konusu olduğu bakışlardır.
İhtimal bakışı (Prospective Aspect): Bir eylemin olma ihtimali üzerine inşa edilen bakıştır. “Ali elmayı yemek üzere” cümlesinde Alinin elma yeme eylemindeki olasılık vurgulanmıştır. Benzer şekilde “Ali birazdan elmayı yiyecek” cümlesi gelecek zamanlı bir fiile sahiptir ve bu cümlede de ihtimal bakışından söz edilebilir. İngilizce için de durum aynıdır. “Ali is about to eat the apple” veya “Ali is going to eat the apple” cümlelerinde olasılıktan bahsedilebilir.
Tamam öncesi Bakış (Recent Perfect Aspect): Bir eylem şayet tamam bakışına sahipse (perfective) ve cümlemiz bu tamamlanma eyleminden hemen öncesine bakıyorsa, bu bakışa tamam öncesi bakış diyebiliriz. Örneğin “Ali birazdan elmayı yiyecek” cümlesindeki bakışımız elmayı yeme eyleminden hemen öncesidir.
Tamam sonrası bakış (After Perfect Aspect): Bir eyelim tamamlanmasından (perfect) hemen sonraki bakıştır. Örneğin “Ali az önce elmayı yedi” cümlesinde biraz önce elmanın yendiğini (olayın tamamlandığını (perfective)) anlıyoruz ve cümle zamanımızın bakışı bunu gösteriyor.
Başlama Bakışı (Inceptive Aspect): Bir eylemin başlamak üzere olduğunu gösteren bakıştır. Örneğin “Ali yemeğe başlıyor” cümlesindeki bakış yemek eyleminin başlamak üzere olduğunu gösterir.
Nihayet Bakışı (Terminative Aspect): Bir eylemin bitmek üzere olduğunu gösteren bakıştır. Örneğin “Ali yemeğini bitiriyor” cümlesindeki bakış yemek eyleminin bitmek üzere olduğunu gösterir.
Devamsal Bakış (Continuative Aspect): Bir eylemin devam etmekte olduğunu gösterir. “Ali yemeğe devam etti” cümlesindeki bakışta yemek eyleminin devamı vurgulanmıştır. İlerleme bakışından farklıdır çünkü ilerleme bakışında eylemin devamı söz konusuyken devamsal bakışta eylemin devamının devamı söz konusudur. Yani eylemin bitmesi kesilmesi ara verilmesi gibi eylemlerden mahfuz olduğunu söyleyebiliriz.
Hazırlık bakışı (Inchoative Aspect) : Bir eylemin hazırlık aşamasını vurgular. Örneğin “Ali yemeğe hazırlandı” cümlesindeki anlam, yemek eylemine hazırlığı vurgulamaktadır. Yani yemek eylemi birazdan gerçekleşecektir ancak bakışımız bu eylemin öncesine çekilmektedir.