Yazan : Şadi Evren ŞEKER
Bu yazının amacı, bilişim teknolojilerinin (BT, Information Technology, IT) işletmelere yaptığı etkileri açıklamaktır. Temel olarak bilişim teknolojilerinin bir işletmeye etkileri aşağıdaki açılardan ele alınabilir:
- Ekonomik Etkileri (Economic Impacts)
- İşlem Maliyeti Teorisi (Transaction Cost Theory)
- Ajans Teorisi (Agency Cost Theory)
- Organizasyonel ve Davranışsal Etkiler (Organizational and Behavioral Impacts)
- İşletmelerin Değişim Direnci
Ekonomik açıdan bir işletmedeki bilginin maliyet, bilişim teknolojileri tarafından etkilenmektedir. Teknolojinin doğru ve verimli kullanılması sonucunda bilgiye ulaşım, bilginin kullanılması veya bilginin depolanması gibi maliyetler düşmekte ve işletmenin bilgi üzerinden oluşturduğu ekonomik gelirlerinin artması beklenmektedir.
Ayrıca bilginin, üretim/hizmet faktörlerinden birisi olduğu unutulmamalıdır. Yani iş gücü (labor) veya sermaye (capital) gibi bilgi de bir üretim/hizmet girdisidir ve ürünün/hizmetin maliyetini, kalitesini, rekabet üstünlüğünü vs. etkilemektedir.
Ayrıca işlem maliyetleri teorisi olarak bilinen (transaction cost theory) teori ile ilişkilendirilerek bir işletmenin bilgi teknolojilerindeki seviyesi ile pazardaki faaliyetlerinin maliyeti arasındaki ilişkiye bakılabilir. Örneğin bir işletmenin en uygun en kaliteli tedarikçiyi bulması, bu tedarikçinin kontrata uygun işlem yapıp yağmadığının kontrolü gibi aşamaların işlem maliyet teorisi kapsamında incelenebileceğini söyleyebiliriz. (ayrıca bkz. İşlem maliyeti teorisi (transaction cost theory) )
Ajans Teorisi (Agency Theory) olarak bilinen teoriye göre bir işletmenin kullandığı ajansların (acentelerin) kontrolünün de bir maliyeti vardır. Bu maliyet, işletmelerin büyümesine paralel olarak büyümektedir. Bilişim teknolojileri, bu ajansların kullanılmasını daha verimli hale getirerek maliyetlerin düşürülmesi ve elde edilen sonuçların daha verimli olmasını sağlayabilir.
Bilişim teknolojilerinin işletmelerde organizasyonel ve davranışsal etkileri olabilir. Bunlardan en belirgin olanı işletmedeki yönetim hiyerarşisini düzleştirmesidir (flattening organization).
Örneğin bir işletmenin hiyerarşik yapısında ara yöneticilere ihtiyaç duyluma sebebi genelde üst düzey yöneticilerin en alt seviyeye kadar hakim olamaması ve yöneticiler üzerine düşen yükün yüksek olmasındandır. Bilişim teknolojileri, yöneticilerin daha fazla çalışana daha hızlı ve verimli ulaşmasını sağlayarak, ve işletmenin hemen her yerinden veri akışı sağlayarak, ayrıca yöneticilerin ihtiyacı olan uzmanlık bilgilerini ve kontrol kriterlerini yöneticilere sunarak yönetimi kolaylaştırmakta bu sayede her düzeydeki yöneticilerin daha kaliteli ve daha yüksek boyutlarda yönetime dahil olmasını sağlamaktadır. Bu sayede işletmelerdeki yönetim maliyetleri azaldığı ve işletmelerin hiyerarşik yapılarının daha düzleştiği söylenebilir.
İşletmelerdeki bilişim teknolojisi etkilerinden birisi de değişim kavramı etrafında şekillenmektedir. Bilişim teknolojileri hem kendileri hızlı bir değişim içerisindedir hem de yönetimin talepleri doğrultusunda işletmenin hızlı değişimine imkan sağlamak için tasarlanır. Ancak işletmelerin tamamında bu değişim olumlu olarak görülmez. İşletmenin bir kısmında veya bazı çalışanlarda değişime karşı bir direnç bulunabilir. Bu direnci doğru anlamak için değişimin dört boyutunu anlayabilmek gerekir.
Yukarıdaki şekilde de gösterildiği üzere, değişimin 4 boyutu bulunmaktadır ve sağlıklı bir değişim bu dört boyutu dengeli olarak değiştirmeyi öngörür. Örneğin teknolojik boyuttaki çok hızlı değişimlerin personele gerekli eğitim, bilgilendirme ve adapte imkanları sunulmadan yapılması, personel tarafından bir tepki ile karşılaşılması anlamına gelmektedir. Benzer şekilde iş/görev değişiklikleri ve işletmedeki yapısal değişiklikler de personel ve teknolojik değişimlerle birlikte yürütülmektedir. İşletmenin bulunduğu evreye göre de bu denge dörtgeninde değişiklikler olabilir. Mesela yeni kurulan bir işletmede denge dörtgeninde personelin istekleri teknolojik olarak karşılanan ihtiyaçların çok ötesinde olabilmektedir. Farklı kurum kültürlerinden ve tecrübelerle gelen ve beklenti ve hayalleri olan personel, genelde kurulum aşamasındaki teknolojik yatırımlardan memnun olmamakta ve sürekli yeni talepler ve değişim istemektedir. Buna karşılık daha olgun işletmelerde eski teknolojilerin, personeldeki bağlılığının yüksek olduğu ve değişimin uygulanmasında güçlükler olduğu söylenebilir.