Yazan : Şadi Evren ŞEKER
Bilgisayar bilimlerinde önemli bir rol oynayan dilbilimi ve dil felsefesinin önemli unsurlarından birisidir. Bir cümlenin iki önemli unsurundan birisi olarak kabul edebiliriz. Haber-müpteda ilişkisi (Subject-Predicate) veya Özne-yüklem ilişkisi de denilebilir.
İçerik
1. Haberin dilbilimsel incelemesi
2. Dilbiliminde haber sınıfları
a. Hal haberleri
b. kişisel haberler
c. Nevi Haberler
3. Dağıtıcı ve birleştirici tip haberler
Yani örneğin “Benim kalemim kırmızı” cümlesindeki “Benim kalemim” müptedayı (özne,subject) ifade ederken “kırmızı(dır)” kelimesi ise haberi ifade etmektedir.
Burada üretilen haber-müpteda birleşimlerinden kaziyeler mantığı inşa etmek (önermeler, prepositional logic) mümkündür. Dolayısıyla aslında yapılan ifadenin üzerine bir matematik inşası da mümkündür. Zaten böylede olmuştur ve Haber Cebiri (Predicate Calculus) ismi verilen ve özellikle yapay zeka programlamasında oldukça önemli bir yer tutan bir matematik dalı mevcuttur.
Bu yazıda öncelikle dilbilim ve doğal dil işleme açısından haber (predicate) konusu incelenecek ardından bu konu üzerine inşa edilmiş matematik (predicate calculus) incelenecektir.
1 Haberin Dilbilimsel İncelemesi
Güncel anlambilimsel (semantic) çalışmalara göre bir haber (predicate) doğruluğu ifade etmek için kurulan bir cümle parçasıdır. Yani kalemim kırmızıdır cümlesindeki ifade gibi. Ayrıca bu ifadeyi güçlendirmek veya genişletmek için çeşitli sıfat ve isimlerden yararlanılabilir. Müpteda-Haber şeklinde olan cümlelere isim cümlesi ismi de verilir.
Örneklerle durumu açıklamak gerekirse:
Ali uykudadır. (isim cümlesi, haberi hal durum zarfı)
Ali kitap okuyordur. (isim cümlesi doğrudan nesneyi işaret ediyor, Şimdiki zaman )
Ali parkta. (isim cümlesi, yer yön zarfı)
2 Dilbiliminde haber sınıfları
Dilbiliminde haberler anlamları bakımından çeşitli sınıflarda incelenebilir. Greg N. Carison tarafından yapılan bu sınıflama aşağıda verilmiştir.
a Hal haberleri (State level predicates, s-l predicates , h-s haber)
Bir hali, durumu bildiren haberlerdir. Ali uykulu. Ali aç. Ali kokmuş. cümlelerinde olduğu gibi bir durum belirtirler.Buradaki durum belirtisi bir zamanla kısıtlıdır. Yani Alinin uykulu olması aç olması veya korkmuş olması geçici bir haldir.
b Kişisel haberler (Individual level predicates, I-l predicates, k-s haber)
Bir kişilik durumunu belirtirler. Örneğin Ali hızlıdır. Ali akılldır. Cümlelerinde olduğu gibi. Bu tip haberler hal haberlerinin genlleştirilmesi ile de elde edilebilir. Örneğin Ali korkaktır cümlesi bir öncek i örnekte bulunan Ali korkmuş haberinin genelleştirilmesidir.
Bu grupta bulunan haberler kişi ile özdeşleşmiş haberlerdir ve ilgili kişiyi betimlerler.
Dilbiligisi (grammatic) olarak bu kelimeleri sınıflandırmak ve s-l veya i-l şeklinde yorumlamak ne yazık ki mümkün değildir. Kelimelerin taşıdıkları anlamlar bu gruplamada önemli rol oynar.
Örneğin geçmiş zamanda ifade edilen
- Ali uykuluydu
- Ali cesurdu
Cümlelerinden ilki h-s haber iken ikincisi k-s haber olmuştur.
c Nevi haberler (Kind level predicates, k-l predicates, n-s haber)
Bu haber grubunda belirtilen haberin bir varlığın çeşidini veya şeklini betimlemesi beklenir. Bu grubun kişisel haberlerden ayrılması için bir çeşit bir cins hakkında haber bildirmesi gerekir.
Kediler uysaldır
cümlesinde olduğu şekliyle bir cinsin bir nevîni belirtmektedir.
Örneğin insanlar hırslıdır cümlesini kişisel seviye haberden ayıran özellik insanın genellenmiş bir nevî oluşundandır. Benzer cümle Ali hırslıdır şeklinde olsaydı k-s haber olacaktı.
Yukarıdaki örneklerden de anlaşılacağı üzere k-s haber ile n-s haber ifade ettikleri faile göre sınıflanmaktadır.
3 Birleştirici ve dağıtıcı haberler
Haberler ifade ettikleri varlığa göre birleştirici veya dağıtıcı olabilirler. Örneğin bir haberde varlıkların birleşmesi bir başkasında ise varlıkların dağılması ifade edilebilir.
Örneğin Gazete dağıtmak, Dünyaya yayılmak, Haber yaymak, Oyuncaklarını dağıtmak gibi dağıtıcı tip haberlerin yanında
Mektupları toplamak, Oyuncaklarını topladı, Bulmacayı birleştirmek gibi birleştirici tip haberler de mevcuttur.
Haberlerin dağtıcı veya birleştirici olması haberin ifade ettiği anlama göre sınıflandırılabilir. Ayrıca birleştirici tip habelerin ifade ettikleri varlıklar çoğul iken dağıtıcı tip haberlerin ifade ettiği varlıklar tekil veya çoğul olabilir.